Dzieje AGH (do 1956 r.)

Akademia Górnicza

Zabiegi

Pierwsze projekty wprowadzenia nauki górnictwa do programu studiów szkoły wyższej wiążą się z reformami Komisji Edukacji Narodowej, w tym projektem reformy Akademii Krakowskiej przez H. Kołłątaja. W latach 1814 - 1816 w Szkole Głównej Krakowskiej wykłady z zakresu mineralogii i górnictwa prowadził Jan Tomaszewski, mianowany później profesorem tych przedmiotów w Akademii Górniczej w Kielcach. Konieczność zaznajomienia młodzieży z naukami technicznymi zaowocowała utworzeniem w 1834 r. w Krakowie Instytutu Technicznego, w programie nauki nie przewidując jednak wykładów górnictwa. Dopiero w 1848 r. ówczesny dyrektor Instytutu, Józef Podolski, przedstawił władzom gubernialnym projekt reorganizacji szkoły, obejmujący m.in. utworzenie katedry górnictwa. Projekt spotkał się jednak z niechęcią władz austriackich. Starania o utworzenie samodzielnej wyższej szkoły górniczej w Galicji datują się od lat sześćdziesiątych XIX w., m.in. w 1869 r. Sejm Krajowy we Lwowie zaakceptował projekt ustawy o reorganizacji istniejącego wówczas w Krakowie Instytutu Technicznego i utworzeniu czterech wydziałów: architektury, mechaniki, górnictwa i hutnictwa. Ustawa ta nie została jednak zatwierdzona przez rząd austriacki i nie weszła w życie. Podobnie były załatwiane inne uchwały w tej sprawie.

W 1885 r. wprowadzono w Politechnice Lwowskiej dwuletni kurs przygotowawczy dla kandydatów na inżynierów górników, pozwalający na podjęcie od razu praktycznych studiów w akademiach austriackich. Kurs ten, kilkakrotnie reorganizowany, nie stał się jednak bazą do utworzenia pełnych studiów inżynierskich. Nie ustawano jednak w próbach, m.in. zwołany z inicjatywy leobeńczyków (absolwentów Akademii Górniczej w Leoben w Austrii) I Zjazd Górników Polskich w 1906 r. uznał potrzebę założenia odrębnego wydziału na Politechnice Lwowskiej. Uchwała ta wywołała szeroką dyskusję między I a II Zjazdem, gdyż niektóre ugrupowania polityczne, a także środowiska fachowe wyrażały pogląd, że polskie górnictwo i hutnictwo dla podkreślenia rangi i odrębności zawodu powinno mieć własną uczelnię. II Zjazd w 1910 r. z powodu tych rozbieżności powziął uchwałę uznającą potrzebę utworzenia w najbliższym czasie wyższych studiów górniczych w Galicji, bez określenia ich formy i miejsca, i polecił Stałej Delegacji (organ urzędujący między zjazdami) podjęcie odpowiednich kroków dla przeprowadzenia tego postulatu.

Energiczne zabiegi Delegacji, a szczególnie jej wiceprezesa, posła Jana Zarańskiego i sekretarza Adama Łukaszewskiego sprawiły, że akcja na rzecz założenia akademii górniczej znalazła ogromne poparcie w Kole Polskim parlamentu wiedeńskiego, w Ministerstwie Robót Publicznych, w Wydziale Krajowym. Stała Delegacja zwołała w tej sprawie do Krakowa ankietę na dzień 24 II 1912 r. Wśród zaproszonych byli przedstawiciele władz wiedeńskich, krajowych organizacji zawodowych, przemysłu górniczego, świata nauki. Jakkolwiek forma studiów i ich umiejscowienie nie były objęte programem ankiety, większość zebranych oświadczyła się za tym, że powinna powstać osobna akademia górnicza w Krakowie.

O konieczności powstania akademii górniczo-hutniczej w Krakowie dowodził także Leon Pitułko w rozprawie pt. O potrzebie i zadaniach Polskiej Akademji Górniczo-Hutniczej w Krakowie wydanej we Lwowie w 1911 roku.

Memoriał w sprawie założenia Akademii Górniczej w Krakowie

Memoriał w sprawie założenia Akademii Górniczej w Krakowie

Celem zaznajomienia szerokich kręgów społeczeństwa ze stanowiskiem Stałej Delegacji i uczestników ankiety w sprawie przyszłych studiów górniczych wydano drukiem Memoriał w sprawie założenia Akademii Górniczej w Krakowie, w którym przedstawiono wszechstronnie potrzeby jej założenia i zarys organizacji, Memoriał ten, wydany w liczbie 1000 egzemplarzy, rozesłano wszystkim zainteresowanym władzom, instytucjom i osobistościom. Wynikiem tej akcji była ankieta w dniu 1 lipca 1912 r. w Ministerstwie Robót Publicznych, której uczestnicy wypowiedzieli się za utworzeniem samodzielnej akademii górniczej.

Realizacja uchwały o utworzeniu Akademii

Jeszcze w lipcu 1912 r. Ministerstwo Robót Publicznych przekazało zgodę rządu wiedeńskiego na utworzenie polskiej akademii górniczej w Krakowie, której termin otwarcia ustalono na początek roku szkolnego 1914/15. Przystąpiono energicznie do realizacji uchwały o utworzeniu Akademii Górniczej. Rada miasta Krakowa odstąpiła bezpłatnie pod budowę gmachu szkoły obszar gruntu o powierzchni około 11.000 m2 i przyznała zasiłek w wysokości 200.000 koron. W 1913 r. Ministerstwo Robót Publicznych powołało Komitet Organizacyjny przyszłej uczelni, którego przewodniczącym został dr Józef Morozewicz, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozpisano konkurs na projekt gmachu uczelni, ogłoszono też konkurs na obsadzenie pierwszych sześciu katedr. Niejako ukoronowaniem tych zabiegów i prac było najwyższe postanowienie cesarza Franciszka Józefa z 31 maja 1913 r. zatwierdzające utworzenie w Krakowie wyższej szkoły górniczej.

I wojna światowa

Mimo zaawansowanych prac organizacyjnych nie doszło do planowanego otwarcia uczelni w 1914 r. Przeszkodził temu wybuch I wojny światowej.

Otwarcie Akademii Górniczej

Dziennik Urzędowy Ministerstwa WRiOP 1919, R. 2, Nr 7, Poz. 2

Program uroczystego otwarcia Akademji Górniczej w Krakowie (Przedruk wykonany z okazji 50-lecia AGH)

Z chwilą odzyskania niepodległości w 1918 r. odżyły starania instytucji zainteresowanych utworzeniem uczelni górniczej. Już w następnym roku w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego RP nr 7, poz. 2 znalazło się postanowienie ministra J. Łukasiewicza z dnia 18 czerwca 1919 r. o otwarciu Akademii a 20 października 1919 r., ówczesny Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski dokonał w auli Uniwersytetu Jagiellońskiego uroczystego otwarcia Akademii Górniczej w Krakowie.

Gmina miasta Krakowa przydzieliła bezdomnej uczelni budynek szkoły powszechnej przy ul. Loretańskiej 18. Poza tym zajęcia odbywały się w Uniwersytecie Jagiellońskim, od 1920 r. w - przydzielonym przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego - budynku gimnazjum przy ul. Krzemionki 11, a od 1924 r. również w budynku przy ul. Skałecznej 10 i budynku szkoły powszechnej przy ul. Smoleńsk 7.

Początki działalności

Dla rozpoczynającej działalność uczelni już w maju 1919 r. mianowano pierwszych sześciu profesorów: dr. Władysława Gąsiorowskiego w Zakładzie Geometrii Wykreślnej, dr. Antoniego Hoborskiego w Zakładzie Matematyki, dr. Kazimierza Klinga w Zakładzie Chemii, dr. Stefana Kreutza w Zakładzie Minerologii i Petrografii, inż. Stanisława Płużańskiego w Zakładzie Mechaniki i dr. Jana Stocka w Zakładzie Fizyki.

Jeszcze jednak przed rozpoczęciem nauki zmarł prof. Władysław Gąsiorowski (6 VII 1919), a prof. Kazimierz Kling przeniósł się na Uniwersytet Lwowski (1 X 1919). W rok później (1 IV 1920) uczelnię opuścił również Stefan Kreutz przenosząc się na Uniwersytet Jagielloński. Uczelnia jednak stopniowo wzmacniała swą kadrę naukową: w 1920 r. profesorami Akademii Górniczej zostali: Jan Studniarski, Walery Goetel, Oskar Nowotny, Zygmunt Rozen, Wilhelm Staronka, a w 1921 r. Karol Bohdanowicz, Antoni Rodziewicz-Bielewicz, Edmund Chromiński. Prof. Studniarski objął Katedrę Elektrotechniki Ogólnej i kierował nią do 1939 r. Prof. Goetel zorganizował w 1920 r. Katedrę Geologii i Paleontologii. Po utworzeniu w 1926 r. samodzielnej Katedry Paleontologii placówka Goetla zmieniła nazwę na Katedrę Geologii Ogólnej.

Katedrę Geodezji i Miernictwa Górniczego zorganizował w 1920 r. i był jej kierownikiem do 1939 r. prof. Oskar Nowotny. Prof. Zygmunt Rozen przejął Zakład Mineralogii po Stefanie Kreutzu, który przeniósł się na Uniwersytet Jagielloński.

Wybitną postacią w kadrze nauczającej był prof. Karol Bohdanowicz, który objął w 1921 r. Zakład Geologii Stosowanej. Wybitnym uczonym był także przybyły z Petersburga prof. Henryk Czeczott, który w 1922 r. objął kierownictwo Katedry Górnictwa I. Wcześniej tymczasowo wykłady prowadził inż. Franciszek Drobniak. Po śmierci Czeczotta w 1928 r. katedrą kierował absolwent krakowskiej Akademii, pierwszy doktorant w tej uczelni - prof. Witold Budryk. Katedrę Górnictwa II powierzono prof. Kazimierzowi Kasińskiemu, a po jego śmierci w 1929 r. kierownikiem mianowano prof. Feliksa Zalewskiego, jednego z dwóch pierwszych absolwentów Akademii Górniczej.

Utworzoną w 1923 r. Katedrą Wiertnictwa i Eksploatacji Nafty kierował przez cały okres międzywojenny prof. Zygmunt Bielski-Saryusz. Już w 1920 r. zorganizowano Katedrę Maszyn i Urządzeń Górniczych, a jej pierwszym kierownikiem był wykładowca inż. Franciszek Dąbrowski. W 1923 r. katedrę tę objął prof. Stanisław Skoczylas.

Organizatorem powstałego w 1922 r. Zakładu Górnictwa Minerałów Solnych (później Zakładu Halurgii i Przemysłu Solnego) i jego kierownikiem do 1930 r. był doc. Edward Windakiewicz. Tak więc w ciągu kilku lat na Wydziale Górniczym zostały zorganizowane i obsadzone wszystkie najważniejsze katedry niezbędne w procesie dydaktycznym studiów.

Ponadto od roku akademickiego 1921/22 zaczęła funkcjonować Biblioteka Główna, w której od stycznia 1922 r. zatrudniono wykwalifikowaną bibliotekarkę Marię Kuszową.

Utrudnienia i niepewność pierwszych lat działalności

Pierwsze lata działalności Akademii Górniczej były trudne i niepewne. Jeszcze w pierwszym roku jej istnienia prof. Miłkowski w imieniu Politechniki Lwowskiej przedstawił Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP) referat o konieczności utworzenia drugiej akademii górniczej we Lwowie. W przypadku utworzenia tam takiej uczelni nieugruntowana pozycja uczelni krakowskiej uległaby dalszemu osłabieniu.

W drugim roku działalności Akademii wykłady rozpoczęły się dopiero 1 XII 1920 r. z powodu opóźnionej demobilizacji studentów biorących udział jako ochotnicy w wojnie polsko-rosyjskiej. W 1921 r. powstał projekt przeniesienia Akademii Górniczej na Śląsk, by w ten sposób łatwiej polonizować tamtejszą ludność. Kolegium Profesorów, które zebrało się 20 stycznia 1921 r., uznało że: ,,[...] przez przeniesienie Akademii bardziej na zachód byłaby ona zbyt ekscentrycznie położona w stosunku do soli i nafty, nadto w terenie wysoce niekorzystnym dla nauczania geologii, ponadto podniesiono, że Akademia wraz ze zbiorami przedstawia zbyt wielki majątek państwowy, by go można było na kresach państwa eksponować na możliwe zawieruchy wojenne [...]”

Pierwsza kobieta wśród studentów

W 1921 r. wśród przyjętych na I rok kandydatów znalazła się, jako wolna słuchaczka, pierwsza kobieta, J. Gibała. W kilka miesięcy po rozpoczęciu studiów wniosła ona podanie o wpisanie w poczet studentów zwyczajnych. Wywołało to w Akademii zasadniczą dyskusję, czy kobiety w ogóle mogą być dopuszczone do studiów w Akademii Górniczej w charakterze studentów zwyczajnych. Kolegium Profesorów AG uznało, że nic nie stoi na przeszkodzie studiom kobiet na Wydziale Hutniczym, ponieważ jednak prawo górnicze zabrania kobietom pracy pod ziemią zdecydowano ,,[...] dopuścić kobiety do studiów na Wydziale Górniczym Akademii z utworzeniem jednak dla nich osobnego numerus clausus, który stanowić będzie tylko procentową część numerus clausus dla słuchaczy płci męskiej".

Ministerstwo WRiOP ustaliło dla kobiet, które mogą być corocznie przyjęte na I rok studiów, począwszy od 1922 r., limit 8 miejsc. W konkretnej sprawie Gibałówny uznano, że będąc wolną słuchaczką nie może być ona przyjęta w poczet słuchaczy zwyczajnych, ponieważ byłoby to obejściem obowiązujących w Akademii przepisów o egzaminie konkursowym. W okresie międzywojennym jeszcze kilka kobiet podejmowało studia w AG, lecz jedyną absolwentką była Marta Suchanek, która pracę dyplomową obroniła w 1936 r. u prof. Oskara Nowotnego.

Otwarcie Wydziału Hutniczego i pierwsi absolwenci AG

Z początkiem roku akademickiego 1922/23 otworzono Wydział Hutniczy, dotychczas uczelnia posiadała jedynie Wydział Górniczy. Pierwszymi absolwentami Akademii, którzy uzyskali dyplomy inżyniera górniczego 22 III 1922 r., byli Tadeusz Niepokojczycki i Feliks Zalewski, późniejszy profesor górnictwa w tej uczelni.

Budowa pierwszego gmachu Akademii

Gmach główny Akademii Górniczej przy alei Mickiewicza w Krakowie. Fot. Stanisław Mucha w r. 1938.

W czerwcu 1922 r. Akademia Górnicza przejęła prawnie teren przy Alei Mickiewicza, przeznaczony pod budowę gmachu głównego. 15 czerwca 1923 r., przy udziale ówczesnego prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego oraz licznej reprezentacji świata nauki i przemysłu górniczego, dokonano położenia kamienia węgielnego pod budowę pierwszego gmachu Akademii.

Budżet Akademii, mimo wydatnej pomocy państwa, nie uwzględniał wszystkich potrzeb młodej, rozwijającej się uczelni. Zakładając, że w rozwoju uczelni zainteresowany winien być przemysł, władze Akademii wystosowały memoriał, by polski przemysł górniczo-hutniczy opodatkował się na rzecz uczelni. W odpowiedzi na ów apel w 1925 r. Prezydium Górnośląskiego Związku Przemysłowców Górniczych i Hutniczych uchwaliło opodatkowanie kopalń węgla i rudy po groszu od tony na budowę laboratorium maszynowego AG. W 1927 r. Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych opodatkował się po pół grosza od tony wydobytego węgla i rudy na rzecz urządzenia laboratorium górniczego. Z kolei w 1928 r., z okazji 10-lecia odrodzenia państwa polskiego, prezydent Rzeczypospolitej przeznaczył dar Polskiego Związku Hut w wysokości 1 miliona złotych na rozbudowę katedr hutniczych AG. Również w następnych latach zarówno Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, jak i Rada Zjazdu Przemysłowców Górniczych i Hutniczych Zagłębia Dąbrowskiego i Krakowskiego przeznaczały znaczne kwoty na rozbudowę uczelni.

Ostatecznie w 1930 r. oddano do użytku nowych gmach Akademii i odtąd poszczególne zakłady uczelni mieściły się w dwu gmachach - nowym przy Al. Mickiewicza i dawnym przy ul. Krzemionki 11.

Bilans okresu międzywojennego

Akademia Górnicza, mimo niedostatecznych dotacji państwowych, rozwinęła się przed drugą wojną światową w poważną uczelnię, a jej pracownicy uzyskali w niektórych dziedzinach wyniki o doniosłym dla wiedzy i nauki znaczeniu.

Na swych dwóch wydziałach: Górniczym i Hutniczym wykształciła Akademia w okresie międzywojennym 792 inżynierów, spośród których wielu piastowało następnie wysokie stanowiska w polskim przemyśle oraz szkolnictwie wyższym, w tym i późniejsi profesorowie Akademii: Witold Budryk, Bolesław Krupiński, Kiejstut Żemaitis, Antoni Sałustowicz, Andrzej Bolewski, Feliks Zalewski i inni.

II wojna światowa

Gmach główny AG z czasów okupacji (fot. Muzeum Krakowa)

Najazd Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 roku przerwał działalność Akademii Górniczej. 6 września Kraków zajęły wojska niemieckie. Rozpoczęła się grabież mienia Uczelni i przygotowanie głównego budynku na siedzibę “rządu Generalnego Gubernatorstwa (GG)”. Mimo niepewnej sytuacji politycznej czynniki polskie postanowiły organizować szkolnictwo. Już 9 września, na zaproszenie rektora UJ, odbyło się zebranie około 20 osób związanych ze szkolnictwem. W toku dyskusji postanowiono powołać do życia “Tymczasową Komisję Szkolną” jako ciało kolegialne. Ponadto senat UJ, znając przychylne stanowisko niektórych wyższych oficerów niemieckich i niemieckiego prezydenta miasta, 19 października 1939 r. zdecydował o otwarciu Uczelni w r. 1939/40. Początkowo istniał również zamiar uruchomienia Akademii Górniczej, jednak z uwagi na zajęcie jej głównego budynku przez władze niemieckie - ogłoszono, że w roku akademickim 1939/40 uczelnia nie będzie otwarta.

Sonderaktion Krakau

Tymczasem, na żądanie radcy rządowego, SS-Sturmbannführera dr. Bruno Műllera, na 6 listopada 1939 r. zwołano ogólne zebranie profesorów UJ w celu poinformowania zebranych o poglądach niemieckich władz na sprawy nauki i szkolnictwa. W tym dniu o godz. 12 w sali nr 66 Collegium Novum zebrali się licznie profesorowie i wykładowcy. Budynek został otoczony przez Gestapo a zebrani aresztowani. Wśród aresztowanych znaleźli się również profesorowie Akademii Górniczej, którzy w tym czasie brali udział w zebraniu własnym, odbywającym się w sali posiedzeń Wydziału Filozoficznego UJ. Uwięziono 183 osoby spośród profesorów, docentów i asystentów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej oraz wiele osób spoza Uniwersytetu. Wśród aresztowanych w tzw. “Sonderaktion Krakau” znaleźli się profesorowie: Zygmunt Saryusz-Bielski, Witold Budryk, Edmund Chromiński, Stefan Czarnocki, Iwan Feszczenko-Czopiwski, Roman Dawidowski, Stanisław Gołąb, Antoni Hoborski, Stanisław Jaskólski, Mieczysław Jeżewski, Aleksander Krupkowski, Adam Ludkiewicz, Izydor Stella-Sawicki, Wilhelm Staronka, Jan Studniarski, Władysław Takliński, Feliks Zalewski, docenci: Andrzej Bolewski, Mikołaj Czyżewski, Edward Windakiewicz, wykładowca Antoni Meyer i starszy asystent Julian Kamecki. Aresztowanych zatrzymano w więzieniu przy ul. Montelupich, następnie przeniesiono do koszar przy ul. Mazowieckiej, potem przewieziono do więzienia we Wrocławiu i w końcu do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Już po kilku dniach tej gehenny zwolniono prof. Iwana Feszczenko-Czopiwskiego i doc. Mikołaja Czyżewskiego, którzy byli narodowości ukraińskiej. Ze względu na podeszły wiek zwolniony został także doc. Edward Windakiewicz (miał wtedy 81 lat). W obozie koncentracyjnym stracili życie: dr inż. Antoni Meyer, prof. Władysław Takliński, prof. Antoni Hoborski. 9 lutego 1940 r. zwolniono starszych profesorów. W obozie pozostali: prof. Andrzej Bolewski, prof. Stanisław Gołąb i prof. Julian Kamecki. Przewieziono ich do obozu koncentracyjnego w Dachau i dopiero w ostatnim kwartale 1940 r. zwolniono. Zwolnienie profesorów AG było możliwe na skutek szerokiej akcji protestacyjnej prowadzonej przez środowiska naukowców całego świata.

Szkolnictwo czasu wojny

Budynek AG przy ul. Krzemionki 11 w Krakowie, w którym w okresie wojny mieściła się Państwowa Szkoła Techniczna Górniczo-Hutniczo-Miernicza

Przy teodolicie prof. T. Kochmański i student K. Jakubowski

W tym czasie, po wielu ograniczeniach okresu działań wojennych i początku okupacji, niemieckie władze szkolne zmierzały w pośpiechu do wprowadzenia w życie na terenach okupowanych własnego systemu kształcenia zawodowego dla młodzieży polskiej. Zmiany w kształceniu zawodowym obowiązujące od września 1940 r. wprowadzono na podstawie kilku zarządzeń w ramach "Tymczasowej reorganizacji szkolnictwa zawodowego w Generalnym Gubernatorstwie", a od września 1941 r. obowiązywało rozporządzenie o szkolnictwie zawodowo-kształcącym w GG. Zarządzeniem z 10 sierpnia 1940 r. została wprowadzona tymczasowa nowa organizacja technicznych szkół zawodowych wyższego stopnia (technische gewerbliche Fachschulen), m.in. ustalając 2-letni okres nauki, wiek kandydata - 18 lat. Na tej podstawie prawnej, w oparciu o kadrę Akademii Górniczej i pozostawiony niezagospodarowany budynek Akademii na Krzemionkach w Podgórzu, we wrześniu 1940 r. rozpoczęła działalność Państwowa Szkoła Techniczna Górniczo-Hutniczo-Miernicza (Staatlische Fachschule für Berg-, Hütten- u. Vermessungswesen). Dyrektorem szkoły został prof. Walery Goetel. Początkowo zorganizowano dwa oddziały: górniczy i hutniczy, później powstał oddział mierniczy. Każdy oddział liczył po dwie klasy. Językiem wykładowym był język polski. Program nauczania na Oddziale Hutniczym przewidywał następujące przedmioty:

klasa I - hutnictwo ogólne, rysunki hutnicze, mineralogia i geologia, maszynoznawstwo, rysunek techniczny, mechanika techniczna, budownictwo, matematyka, fizyka, chemia ogólna, język niemiecki, korespondencja polska, higiena i pierwsza pomoc, organizacja i kalkulacja, religia;

klasa II - metalurgia żelaza, metalurgia innych poza żelazem metali, metaloznawstwo i metalografia, walcownictwo i kuźnictwo, odlewnictwo, opałoznawstwo, maszynoznawstwo, maszyny hutnicze, budownictwo, fizyka i elektrotechnika, chemia, język niemiecki, korespondencja polska, higiena i pierwsza pomoc, ćwiczenia cielesne, religia.

Absolwenci Wydziału Górniczego PSTGHM z roku 1944. Nauczyciele (od lewej): dyrektor W. Goetel, ks. B. Rosiński, Z. Saryusz-Bielski, S. Czarnocki, E. Chromiński, W. Budryk, F. Zalewski, W. Zborczyński, T. Szreter, M. Jeżewski, Z. Zawirski (UJ), S. Jaskólski, J. Takliński, M. Czyżewski, K. Lewicki, A. Kleczkowski, J. Figna (UJ)

Świadectwo końcowe Państwowej Szkoły Technicznej Górniczo-Hutniczo-Mierniczej w Krakowie

Szkoła Górniczo-Hutniczo-Miernicza na Krzemionkach zapisała zaszczytną kartę w dziejach naszego szkolnictwa okupacyjnego. W trudnych warunkach wojennych, wśród szalejącego w mieście terroru okupanta, dzięki ofiarnej pracy organizatorów i wykładowców, szkoła ta zapewniła uczącym się wysoki poziom nauczania dając wyzwolonej Polsce około 400 techników dla górnictwa, hutnictwa i miernictwa. Wielu z nich kontynuowało naukę w szkołach wyższych po wyzwoleniu. Jak podaje Andrzej Bolewski “Według ankietowo zebranych danych uzyskali ogółem około 150 dyplomów inżynierów magistrów oraz nie mniej jak 35 stopni doktorów nauk”, w tym wielu późniejszych profesorów AGH - Hubert Gruszczyk, Józef Wędzony, Eugeniusz Podoba, Adam Trembecki czy Władysław Ptak.

Profesorowie i asystenci AG czynnie zaangażowali się w tajne nauczanie. Z jednej strony mogło być ono prowadzone w oparciu o szkołę na Krzemionkach, stanowiącą większe skupisko profesorów i uczących się, z drugiej jednak - szkoła była pod bacznym nadzorem władz niemieckich uważających, że jest to “ukryta akademia”. W toku tajnego nauczania przeprowadzono 278 egzaminów kursowych i 16 przewodów dyplomowych i inżynierskich. Wg Andrzeja Bolewskiego, liczba 278 egzaminów jest zaniżona, “obejmuje tylko egzaminy zdane przez tych, którzy nie posiadali indeksów oraz przeprowadzone przez profesorów innych wyższych uczelni (...). Po wojnie zostały zatwierdzone przez dziekanów”.

Gdy w styczniu 1945 roku oswobodzono Kraków od okupanta niemieckiego rozpoczął się następny rozdział historii Uczelni.

Inauguracja po II wojnie światowej

Zajęcia wznowiono w końcu marca 1945 r. w budynku podgórskim dla III i IV roku studiów. Gmach główny stopniowo był doprowadzany do stanu używalności i 16 IV 1945 r. odbyła się tam uroczysta inauguracja pierwszego roku akademickiego po II wojnie światowej. Zajęcia dla I i II roku rozpoczęły się w głównym gmachu bezpośrednio po inauguracji. Naukę prowadzono wg programów przedwojennych. Mimo różnorakich trudności w powojennej rzeczywistości, m.in. odbudowy gmachu głównego, przez kilka miesięcy AG udzielała gościny organizującej się w Krakowie Politechnice Śląskiej, która do Gliwic przeniosła się w październiku 1945 r. W związku z tym, że w 1945 r. postanowiono zorganizować w AG dwa razy nabór na studia, inauguracja roku akademickiego 1945/46 odbyła się dopiero 8 grudnia 1945 r., przy czym rocznik 1945 miał ukończyć zajęcia w trybie przyspieszonym bez wakacyjnej przerwy przy nieobniżonym poziomie nauczania, a rocznik 1945/46 rozpocząć zajęcia nieco później. Mimo trudności lokalowych uczelnia się rozwijała i już 1 I 1946 r. rozpoczęły funkcjonowanie dwa nowe wydziały: Elektromechaniczny i Geologiczno-Mierniczy.

Miarą znaczenia naukowców z AG było to, że na przełomie lipca i sierpnia 1945 r. prof. Andrzej Bolewski wraz z prof. Walerym Goetlem oraz prof. Stanisławem Leszczyckim z UJ znaleźli się w grupie ekspertów towarzyszących delegacji rządowej na konferencję w Poczdamie. Brali oni udział w negocjacjach Wielkiej Trójki w sprawie wytyczenia zachodniej granicy Polski.

Zalążek Politechniki Krakowskiej

Na podstawie dekretu z 19 listopada 1946 r. (z mocą obowiązującą od 1 kwietnia 1945 r.) utworzono w AG wydziały: Architektury, Inżynierii i Komunikacji z osobnym prorektorem, którym został mianowany prof. Izydor Stella-Sawicki. Powołane tym dekretem wydziały stały się bazą utworzonej uchwałą Rady Ministrów z 7 VII 1954 r. Politechniki Krakowskiej.

Akademia Górniczo-Hutnicza

Zmiana nazwy Uczelni

9 VI 1947 r. Senat AG „uchwalił jednomyślnie wystąpić do Ministerstwa Oświaty z wnioskiem o zmianę nazwy uczelni «Akademia Górnicza w Krakowie» na «Akademia Górniczo-Hutnicza»” gdyż dotychczasowa nazwa - zdaniem senatorów - już nie odpowiadała charakterowi uczelni. Być może powód był zupełnie inny - w lipcu 1945 r. ówczesny rektor-organizator Politechniki Śląskiej, prof. Władysław Kuczewski, wystąpił do Ministerstwa Oświaty o przeniesienie Wydziału Hutniczego AG na organizującą się Politechnikę Śląską. Obronna uchwała Senatu AG została przesłana do Ministerstwa 13 VI 1947 r. wraz z pismem przewodnim rektora Walerego Goetla. Nadal jednak utrzymywała się duża niepewność dotycząca tego, czy uczelnia nie zostanie przeniesiona na Górny Śląsk. Spekulacje zostały przecięte w grudniu 1948 r., kiedy to, na zaproszenie rektora Goetla, na AG zawitał prezydent Bierut, który - po przedstawieniu mu sytuacji - przychylił się do planów rozbudowy uczelni a tym samym do pozostawienia jej w Krakowie. W następstwie tego wydarzenia udało się doprowadzić do zatwierdzenia przez władze rządowe wielkiego planu rozbudowy AG i rozpoczęcia jego realizacji a rozporządzeniem Rady Ministrów z 30 maja 1949 r. dokonano zmiany nazwy uczelni na Akademia Górniczo-Hutnicza.

Dynamiczny rozwój w latach 50-tych

Prof. Walery Goetel w swoim gabinecie - lata 50-te. (fot. NAC)

Rozpoczął się okres szybkiego rozwoju Akademii, zarówno pod względem liczby studiujących, liczby wydziałów jak i budowy w latach pięćdziesiątych kolejnych gmachów kampusu uczelni, a było ich sporo (pawilon A-1 w 1951 r.; pawilon A-2, pawilon B-1 w 1952 r.; pawilon B-2 z Halą Maszyn i Kopalnią Doświadczalną w l. 1953-1954; pawilon C-1 w 1955 r.; pawilon C-2 w 1956 r.; pawilon B-4 z przewiązką w 1958 r.; pawilon C-4 w 1959 r.; pawilon A-3 w 1960 r.). Plan rozbudowy był realizowany w kolejnych dekadach. Ponadto w latach 50. przy ul. Reymonta 17 zbudowano pięć domów studenckich dla studentów AGH.

W latach pięćdziesiątych uczelnia rozwijała się szybciej niż jakakolwiek inna szkoła wyższa. Powstawały kolejne wydziały; w 1949 r. - Wydział Mineralny (później Ceramiczny), w 1951 r. w miejsce Wydziału Geologiczno-Mierniczego powstały dwa: Geologiczny (od 1952 r. Geologiczno-Poszukiwawczy) i Geodezji Górniczej a z Wydziału Metalurgicznego (dawniej Hutniczego) wyodrębniono Wydział Odlewniczy (później Odlewnictwa). Z kolei w roku 1952 dokonano podziału Wydziału Elektromechanicznego na Wydział Elektryfikacji Górnictwa i Hutnictwa oraz Wydział Mechanizacji Górnictwa i Hutnictwa. Tym samym rok akademicki 1952/53 rozpoczynała AGH jako uczelnia ośmiowydziałowa z 3967 studentami. Kilka lat później, w roku akademickim 1955/56, studiowało już 5067 studentów.

Studenci AGH byli zawsze aktywni politycznie. Dali o sobie znać i w październiku 1956 r. czyli okresie tzw. odwilży październikowej polegającej na zmianie polityki wewnętrznej prowadzonej przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR), związanej z oddolnymi ruchami społecznymi i wewnątrzpartyjnymi zmierzającymi do destalinizacji i demokratyzacji życia społecznego, połączonej z częściową liberalizacją systemu sprawowania władzy przez PZPR. Jej efektem było m.in. uwolnienie z więzień i internowań części więźniów politycznych i duchowieństwa, w tym kard. Stefana Wyszyńskiego. Studenci AGH na wiecu zwołanym 22 października 1956 r. w specjalnej rezolucji wyrazili poparcie dla owych zmian i dla nowego I sekretarza KC PZPR - Władysława Gomułki.

Tekst: Jerzy Krawczyk

Bibliografia

Książki

• Białas S., Szybiński A.: Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie w latach 1919-1959. T. 1, Kronika. Kraków 1959, s. 141-161, 164
• Bolewski A.: Wojenne i powojenne dzieje Akademii Górniczej w Krakowie. Fakty - wspomnienia - refleksje. W: Trudne lata Akademii Górniczej. Kraków 1989, s. 77, 129
• Pamiętnik I-go Zjazdu Polskich Górników w Krakowie w roku 1906. Lwów 1907, s. 36
• Pamiętnik II. Zjazdu Polskich Górników i Hutników we Lwowie w roku 1910. Lwów 1912, s. 147
• Siwik A., Artymiak R., Kwiek J.: "Na podstawie wydanych przez obywatela ministra dyspozycji..." : Akademia Górnicza i Akademia Górniczo-Hutnicza w powojennej rzeczywistości 1945-1989/1990 : dokumenty. Kraków 2016
• Siwik A., Artymiak R., Kwiek J.: "Podejmując rozpoczęte dzieło..." : Akademia Górnicza 1919-1939 : dokumenty. Kraków 2014
• Siwik A., Artymiak R., Kwiek J.: "Wysoki Sejm raczy uchwalić..." : starania o założenie wyższej szkoły górnictwa i hutnictwa w Krakowie w latach 1861-1914 : dokumenty. Kraków 2013
• [Skład Osobowy Akademii Górniczej … 1920/21]. Kraków 1920, s. 16-17, 24
• [Skład Osobowy Akademii Górniczej … 1921/22]. Kraków 1921, s. 23
• [Skład Osobowy Akademii Górniczej … 1922/23]. Kraków 1922, s. 55-56, 60
• Sprawozdanie Związku Górników i Hutników Polskich w Austrii za rok administracyjny 1912. Kraków 1913, s. 8
• Wacławik J.: Kronika Wydziału Górniczego : 1919-1999. Kraków 1999, s. 36-37
• Walczak M.: Szkolnictwo zawodowe w Polsce w okresie okupacji hitlerowskiej. Wrocław 1993, s. 81, 110
• Z dziejów Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w latach 1919-1967. Oprac. J. Sulima-Samujłło oraz zespół aut. Kraków 1970, (Wydawnictwa Jubileuszowe 1919-1969)

Artykuły

• Jahoda K.: Etapy realizacji idei założenia w Krakowie wyższej uczelni górniczej (1810-1919). Zeszyty Naukowe [wyd. AGH] 1970, nr 261, s. 30
• Krawczyk J.: Od akademii do akademii. Zabiegi o kształcenie górników w Krakowie (do początków XX wieku). Galicja. Studia i materiały 2018, z. 4, s. 194-226 [online] [przeglądany 7.06.2023]. Dostępny w: https://repozytorium.ur.edu.pl/bitstream/handle/item/4467/11%20krawczyk-od%20akademii.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Krawczyk J.: Rozwój polskiego szkolnictwa górniczego do roku 1939. Zeszyty Naukowe [wyd. AGH] ; nr 13. [Seria] Górnictwo nr 1242, z. 2, s. 133-161
• Nafta 1912, z. 4, s. 56
• Wójcik Z.: Z dziejów starań o powołanie Akademii Górniczej w Krakowie. Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności 2004, T. 6, s. 45-58 [online] [przeglądany 7.06.2023]. Dostępny w: http://pau.krakow.pl/PKHN-PAU/pkhn-pau-VI-2004-2.pdf

Inne

• Archiwum AGH. Protokoły z posiedzeń [...], protokoły z dn. 20.01.1921 r. i 12.12.1921 r.
• Archiwum AGH. Protokoły z posiedzeń Senatu AG (Ogólnego Zebrania Profesorów) 1919-1939, protokół nr 10

Źródła (w układzie chronologicznym)

• Pismo Rektora Akademii Górniczej do Starostwa Górniczego w Krakowie z 9 grudnia 1921 r.
• Pismo Starostwa Górniczego w Krakowie do Akademii Górniczej z 13 grudnia 1921 r.
• Dekret z dnia 19 listopada 1946 r. o utworzeniu wydziałów architektury, inżynierii i komunikacji w Akademii Górniczej w Krakowie. Dz.U.1947.8.38
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1949 r. w sprawie przekształcenia Akademii Górniczej w Krakowie na Akademię Górniczo-Hutniczą w Krakowie. Dz.U.1949.36.258.